غلامرضا مین باشیان در تاریخ موسیقی ایران در چند مورد مختلف با عنوان اولین شناخته می‌شود. غلامرضا مین باشیان یا سالار معزز که به امیر پنجه و موزیکانچی باشی، نیز معروف بوده است،

اولین موسیقی‌دان تحصیل‌کرده ایرانی در زمینه موسیقی کلاسیک است؛

او اولین ایرانی است که نت اثرش به چاپ رسید و در اروپا منتشر شد؛

او اولین موسس و معلم ایرانی کلاس موسیقی کلاسیک غربی است؛

همچنین اولین پایه‌گذار ارکستر زهی در ایران و نگارنده ردیف؛

اولین ایرانی که در اروپا تحصیل موسیقی کرده است و…

بدون شک سالار معزز را باید پدر موسیقی کلاسیک و همچنین موسیقی نظامی ایران دانست.

غلامرضا مین باشیان فرزند نصرالله، در سال ۱۲۴۰ در تهران متولد شد.

مادر او قمرالزمان اولین زن ایرانی بود که پیانو می‌نواخت.

او دوران تحصیل خود را در مدرسه دارالفنون آغاز کرد؛ پیش از شروع به تحصیل موسیقی در نقاشی و زبان استعدادهایی از خود نشان داده بود و در مدرسه به مقام دوم رسیده بود که به این خاطر نشانی هم از ناصرالدین شاه قاجار دریافت کرده بود.

به‌خاطر علاقه‌ای که به موسیقی داشت پدرش نصرالله خان او را در شعبه موسیقی دارالفنون نام‌نویسی کرد و هشت سال زیر نظر آلفرد ژان بابتیس لومیر (رئیس موسیقی پیاده نظام فرانسه که از طرف ناصرالدین شاه برای تدریس موسیقی به ایران دعوت شده بود) به تحصیل موسیقی پرداخت و به عنوان اولین شاگرد موسیقی دارالفنون، فارغ‌التحصیل شد.

سیستم تدریس موسیقی در دارالفنون توسط لومیر (Lemaire) بیشتر بر مبنای موسیقی نظامی بود تا موسیقی کلاسیک.

غلامرضا مین باشیان پس از فارغ‌التحصیلی، با درجه نظامی افسری به عنوان دستیار لومیر در دارالفنون به تدریس موسیقی پرداخت.

در سال ۱۲۶۱ او به درجه سلطانی رسید و فرمانده موزیک سوار قزاق شد و این درجه چهار سال بعد به یاوری ارتقا یافت و او فرمانده موزیکانچیان قزاق شد.

او پس از یازده سال خدمت در این سمت به درجه میرپنجی رسید و در همین سال او به شوروی و کنسرتوار سن پترزبورگ (پتروگراد آن زمان) رفت تا زیر نظر موسیقی‌دان نامی آن زمان ریمیسکی کورساکوف به تحصیل بپردازد.

او در این سفر فرزند ارشدش نصرالله مین باشیان (که هم نام پدربزرگ و مسلط به نوازندگی پیانو و تاحدی ویولون، ویولونسل و کلارینت بود) را هم با خود برد.

تحصیل غلامرضا مین باشیان زیر نظر کورساکوف کوتاه بود و او به ایران بازگشت ولی نصرالله هفت سال در آنجا به تحصیل پرداخت.

پس از بازگشت به ایران، غلامرضا مین باشیان به همان مقام قبلی‌اش برگشت.

همزمان با انقلاب مشروطه، او به دلیل علاقه‌اش به مشروطه چیان از سمت خود کنار گرفت و برای مطالعات بیشتر در زمینه موسیقی به فرانسه عزیمت کرد.

در همین دوران او به ساخت سرود رسمی ایران پرداخت با عنوان ”سلام دولت علّیه ایران” که نت آن را برای پیانو در اروپا منتشر کرد.

در اوایل سلطنت احمد شاه به ایران بازگشت و با درجه سرتپی به ریاست کل دسته‌های موزیک نظام یعنی موزیک ژاندارمری، نظمیه، نصرت و گارد سلطنتی گزیده شد.

در هفتم شعبان سال ۱۲۸۹ شمسی، او از طرف وزارت معارف (که بعدا به وزارت فرهنگ‌وهنر تغییر نام داد و امروز با عنوان وزارت فرهنگ‌وارشاد شناخته می‌شود) مامور تشکیل ارکستر زهی سلطنتی شد که این ارکستر، اولین ارکستر زهی در ایران محسوب می‌شود.

در این زمان بود که وی به درجه امیر تومانی ارتقا یافت و نشان مکلل به الماس و حمایل و سردوشی مخصوص این درجه به او اعطا گردید.

در سال ۱۲۸۵ معلم غلامرضا خان مین باشیان، ژان بابتیس لومیر درگذشت و پس از یک سال که امور شعبه موزیک دالفنون بی‌سرپرست بود به غلامرضا خان رسید (با حفظ سمت قبلی).

غلامرضا خان دو سال بعد به لقب سالار معزز مفتخر گردید.

غلامرضا خان از روی کتاب‌هایی که با کمک مزین‌الدوله از فرانسه به فارسی ترجمه شده بود به هنرجویان سازشناسی و ارکستراسیون موسیقی نظامی و هارمونی درس می‌داد.

جزوه‌هایی نیز از او نوشته شد در باب سلفژ و تعلیم سازهای بادی که منتشر نشده است.

در سال ۱۲۹۳ (در بعضی منابع ۱۲۹۶) غلامرضا خان، آموزشگاهی برای تعلیم موسیقی نظامی به نام "کلاس موزیک” تاسیس کرد و به تدریس پرداخت.

دوره این کلاس چهار ساله بود و افراد غیرنظامی هم می‌توانستند در آن شرکت کنند و موسیقی کلاسیک (غیر نظامی) را فرا بگیرند.

در سال ۱۳۰۰ او اداره موزیک ارتش را تاسیس کرد و خود ریاست آن را با درجه سرتیپی عهده‌دار شد.

هفت سال بعد وقتی قانون دریافت دو حقوق از دو سازمان دولتی منع شد، او از ریاست مدرسه موزیک کناره گرفت و کلنل علینقی وزیری سرپرستی این مرکز را به عهده گرفت و سریعا تدریس موسیقی نظامی را از تعلیمی حذف کرد، زیرا محل تدریس موسیقی نظامی مستقل شده بود؛ این مرکز همان اداره موزیک ارتش بود که زیر نظر سالار معزز و معاونت فرزندش نصرالله که دیگر ملقب به نصرالسلطان شده بود، اداره می‌شد.

در سال ۱۳۰۹ سالار معزز بازنشسته شد و نصرالسلطان پسرش به جای او نشست.

غلامرضا خان مین باشیان در سال ۱۳۱۴ شمسی در سن ۷۴ سالگی درگذشت؛ پیکر او در قم به خاک سپرده شد.

فرزندان غلامرضا خان، نصرالله و غلامحسین مین باشیان هر دو در اروپا به تحصیل موسیقی پرداختند و منشا خدمات زیادی در موسیقی کلاسیک ایران شدند (دو فرزند نصرالله مین باشیان، فتح‌الله مین باشیان و مهرداد پهلبد که هر دو دستی در موسیقی داشتند، در دوره پهلوی دوم به ترتیب به مقام فرماندهی نیروی زمینی ارتش و وزارت فرهنگ‌وهنر رسیدند).

سالار معزز دستی هم در نوازندگی تار داشته و مدتی زیر نظر اساتید آن زمان به مشق تار پرداخته بوده، به همین جهت او علاقه زیادی به موسیقی دستگاهی داشت و برخلاف فرزندش غلامحسین که به‌کلی مخالف موسیقی ایرانی بود، تدریس موسیقی ایرانی را لازم می‌دانست و حسین خان هنگ‌آفرین را مسئول تدریس موسیقی ایرانی کرده بود.

سالار معزز برای اولین بار قسمتی از ردیف دستگاه ماهور را که توسط حسین خان هنگ‌آفرین نواخته شده بوده، نت و در تهران و لایپزیک آلمان منتشر کرد.

در ردیف نوشته شده توسط غلامرضا خان، علامت‌های ربع‌پرده (که بعدا توسط کلنل وزیری به شکل کنونی درآمد و با "کرن” و "سری” معرفی شد)، با علامت‌هایی که آن زمان در نت‌نویسی اعراب معمول بوده است، نشانه‌گذاری شده است.

این ردیف برای لاوینیاک تدوین‌کننده دایره‌المعارف موسیقی در فرانسه نیز فرستاده می‌شود که درمورد موسیقی ایرانی با سالار معزز نامه‌نگاری داشته است.

او با پیانو هم موسیقی ایرانی می‌نواخته و برای اجرای ربع پرده‌ها کوک را تغییر می‌داده است، البته قبل از او سرورالملک نیز با پیانو و دستگاه‌های ایرانی را نواخته بود ولی نه با شیوه استاندارد انگشت‌گذاری روی پیانو که غلامرضا خان می‌نواخته است.

سالار معزز در میان سازها، به غیر از تدریس پیانو، چندین ساز بادی چوبی و برنجی را نیز تعلیم می‌داده و ارکسترهایی نیز با شاگردانش تشکیل داده بوده است، مهمترین شاگردان او غیر از فرزندانش، ضیاء مختاری، حسن رادمرد، محمد نجمی و مصیب رضوانی، حسینعلی وزیری تبار هستند.

از سالار معزز در زمان قاجار و پهلوی آثار بسیاری در فرم‌های سرود و مارش اجرا می‌شده است ولی نت‌های آنها تقریبا نایاب است.

در شرح‌حال او از قطعاتی هم برای پیانو مثل "فانتزی ماهور”، "درآمد آواز اصفهان، پیش‌درآمد و تصنیف”، تنظیم آهنگ‌های رکن‌الدین مختاری، همگی برای پیانو یاد شده است که در همان زمان به چاپ رسیده‌اند.

منبع: http://hamraaz.ir