"هنوز در فکر آن گودالم که خون گلوی تو را مکیده است... هیچ گودالی را چنین رفیع ندیده بودم... در حضیض هم می توان عزیز بود... از گودال بپرس!"

علی موسوی گرمارودی

- چارلز ديکنز (نويسنده معروف انگليسي) مي‌گويد:

اگر منظور امام حسين(ع) جنگ در راه خواسته‌هاي دنيايي بود، من نمي‌فهميدم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنين حکم مي‌کند که او فقط به خاطر اسلام، فداکاري خويش را انجام داد.

- توماس کارلايل (فيلسوف و مورخ انگليسي) نيز مي‌گويد:

بهترين درسي که از تراژدي کربلا مي‌گيريم، اين است که حسين(ع) و يارانش ايمان استوار به خدا داشتند. آنها با عمل خود روشن کردند که تفوق عددي در جايي که حق با باطل روبرو مي‌شود و پيروزي حسين(ع) با وجود اقليتي که داشت، باعث شگفتي من است.

- ادوارد براون (مستشرق معروف انگليسي)، عنوان مي‌کند:

آيا قلبي پيدا مي‌شود که وقتي درباره کربلا سخن مي شنود، آغشته با حزن و الم (غصه و اندوه) نگردد؟ حتي غيرمسلمانان نيز نمي‌توانند پاکي روحي را که در اين جنگ اسلامي در تحت لواي آن انجام گرفت انکار کنند.

- فردريک جمس (زبان‌شناس انگلیسی) اظهار مي‌دارد:

درس امام حسين(ع) و هر قهرمان شهيد ديگري اين است که در دنيا اصول ابدي و ترحم و محبت وجود دارد که تغييرناپذيرند و همچنين مي‌رساند که هر گاه کسي براي اين صفات مقاومت کند و بشر در راه آن پافشاري نمايد، آن اصول هميشه در دنيا باقي و پايدار خواهد ماند.

- ال. ام. بويد (روزنامه‌نگار و مقاله‌نویس آمریکایی)، هم مي‌گويد:

در طي قرون، افراد بشر هميشه جرات و پردلي و عظمت روح، بزرگي قلب و شهامت رواني را دوست داشته‌اند و در همين‌هاست که آزادي و عدالت هرگز به نيروي ظلم و فساد تسليم نمي‌شود. اين بود شهامت و اين بود عظمت امام حسين(ع) و من مسرورم که با کساني که اين فداکاري عظيم را از جان و دل ثنا مي‌گويند شرکت کرده‌ام، هرچند که 1300 سال از تاريخ آن گذشته است.

- واشنگتن ايروينگ (مورخ مشهور آمريکايي)، بر اين عقيده است که:

براي امام حسين(ع) ممکن بود که زندگي خود را با تسليم شدن اراده يزيد نجات بخشد، ليکن مسئوليت پيشوا و نهضت بخش اسلام اجازه نمي‌داد که او يزيد را به عنوان خلافت بشناسد. او به زودي خود را براي قبول هر ناراحتي و فشاري به منظور رها ساختن اسلام از چنگال بني‌اميه آماده ساخت. در زير آفتاب سوزان سرزمين خشک و در ريگ‌هاي تفتيده عربستان، روح حسين(ع) فناناپذير است.

- توماس ماساريک، تصريح مي‌کند:

گرچه کشيشان ما هم از ذکر مصائب مسيح مردم را متاثر مي‌سازند، ولي آن شور و هيجاني که در پيروان حسين(ع) يافت مي‌شود در پيروان مسيح يافت نخواهد شد و گويا سبب اين باشد که مصائب مسيح در برابر مصائب حسين(ع) مانند پرکاهي است در مقابل يک کوه عظيم پيکر.

- موريس دو کبري (نویسنده فرانسوی)، خاطرنشان مي‌کند:

در مجالس عزاداري حسين(ع) گفته مي‌شود که حسين(ع)، براي حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگي مقام و مرتبه اسلام، از جان و مال و فرزند گذشت و زير بار استعمار و ماجراجويي يزيد نرفت. پس بياييد ما هم شيوه او را سرمشق قرار داده، از زيردستي استعمارگران خلاصي يابيم و مرگ با عزت را بر زندگي با ذلت ترجيح دهيم.

- ماربين آلماني (خاورشناس)، مي‌گويد:

حسين(ع) با قرباني کردن عزيزترين افراد خود و با اثبات مظلوميت و حقانيت خود، به دنيا درس فداکاري و جانبازي آموخت و نام اسلام و اسلاميان را در تاريخ ثبت و در عالم بلندآوازه ساخت. اين سرباز رشيد عالم اسلام به مردم دنيا نشان داد که ظلم و بيداد و ستمگري پايدار نيست و بناي ستم هر چه ظاهرا عظيم و استوار باشد، در برابر حق و حقيقت چون پرکاهي بر باد خواهد رفت.

- جرج جرداق (دانشمند و اديب مسيحي) يادآور مي‌شود:

وقتي يزيد مردم را تشويق به قتل حسين(ع) و مامور به خونريزي مي‌کرد، آنها مي‌گفتند "چه مبلغ مي‌دهي؟" اما انصار حسين(ع) به او مي‌گفتند "ما با تو هستيم. اگر هفتاد بار کشته شويم، باز مي‌خواهيم در رکابت جنگ کنيم و کشته شويم".

- گيبون (مورخ انگليسي)، عنوان مي‌کند:

با آنکه مدتي از واقعه کربلا گذشته و ما هم با صاحب واقعه هم‌وطن نيستيم، مع ذلک مشقّات و مشکلاتي که حضرت حسين(ع) تحمل کرده، احساسات سنگين‌دل‌ترين خواننده را برمي‌انگيزد، چندانکه يک نوع عطوفت و مهرباني نسبت به آن حضرت در خود مي‌يابد.

- سر پرسي سايکس (خاورشناس انگليسي)، تاکيد مي‌کند:

حقيقتا آن شجاعت و دلاوري که اين عده قليل از خود بروز دادند، به درجه‌اي بوده است که در تمام اين قرون متمادي هر کسي که آن را شنيد، بي‌اختيار زبان به تحسين و آفرين گشود. اين يک مشت مردم دلير غيرتمند، نامي بلند و غيرقابل زوال براي خود تا ابد باقي گذاشتند.

- تاملاس توندون (هندو، رئيس سابق کنگره ملي هندوستان)، براين باور است که:

اين فداکاري‌هاي عالي از قبيل شهادت امام حسين(ع) سطح فکر بشريت را ارتقا بخشيده است و خاطره آن شايسته است هميشه باقي بماند.

- شيخ جعفر شوشتري (از عالمان بزرگ شیعه)، مي‌گويد:

از عظمت بلکه معجزه قرآن، آن است که برخلاف ديگر کتاب‌ها تکرارش ملال‌آور نيست، بلکه لطفش بيشتر مي‌گردد، مصيبت امام حسين (ع) هم همينطور است. هرچه خوانده يا شنيده شود باز تازه است. ديگر آنکه نگاه کردن به خط قرآن عبادتست، تلاوت و گوش دادن به آن عبادتست، مرثيه امام حسين(ع)، همچنين است، خواندنش و گوش دادنش عبادتست، گرياندنش و گريه کردنش نيز عبادتست.

- مهاتما گاندي (رهبر استقلال هند)، مي‌گويد:

من زندگي امام حسين(ع)، آن شهيد بزرگ اسلام را به دقّت خواندم و توجه کافي به صفحات کربلا نموده‌ام و بر من روشن است که اگر هندوستان بخواهد يک کشور پيروز گردد، بايستي از سرمشق امام حسين(ع) پيروي کند.

- محمد علي جناح (قاعد اعظم پاکستان) نيز مي‌گويد:

هيچ نمونه اي از شجاعت، بهتر از آنکه امام حسين(ع) از لحاظ فداکاري و تهور نشان داد در عالم پيدا نمي‌شود. به عقيده من تمام مسلمين بايد از سرمشق اين شهيدي که خود را در سرزمين عراق قربان کرد پيروي نمايند.

- لياقت علي خان (نخستين نخست وزير پاکستان)، تصريح مي‌کند:

اين روز محرم، براي مسلمانان سراسر جهان معني بزرگي دارد. در اين روز، يکي از حزن‌آورترين و تراژديک ترين وقايع اسلام اتفاق افتاد، شهادت حضرت امام حسين(ع) در عين حزن، نشانه فتح نهايي روح واقعي اسلامي بود، زيرا تسليم کامل به اراده الهي به شمار مي‌رفت. اين درس به ما مي‌آموزد که مشکلات و خطرها هرچه باشد، نبايستي ما پروا کنيم و از حق و عدالت منحرف شويم.

- عباس محمود عقّاد (نويسنده و اديب مصري)، تاکيد مي‌کند :

جنبش حسين(ع)، يکي از بي‌نظيرترين جنبش‌هاي تاريخي است که تاکنون در زمينه دعوت‌هاي ديني يا نهضت‌هاي سياسي پديدار گشته است... دولت اموي پس از اين جنبش، به قدر عمر يک انسان طبيعي دوام نکرد و از شهادت حسين(ع) تا انقراض آنان بيش از شصت و اندي سال نگذشت.

- عبد الرحمن شرقاوي (نويسنده مصري)، نيز مي‌گويد:

حسين(ع)، شهيد راه دين و آزادگي است. نه تنها شيعه بايد به نام حسين(ع) ببالد، بلکه تمام آزادمردان دنيا بايد به اين نام شريف افتخار کنند.

- طه حسين (دانشمند و اديب مصري)، عنوان مي‌کند:

حسين(ع) براي به دست آوردن فرصت و از سرگرفتن جهاد و دنبال کردن از جايي که پدرش رها کرده بود، در آتش شوق مي‌سوخت. او زبان را درباره معاويه و عمالش آزاد کرد، تا به حدي که معاويه تهديدش نمود. امام حسين(ع)، حزب خود را وادار کرد در طرفداري حق سختگير باشند.

- علامه طنطاوي (دانشمند مصري)، نيز مي‌گويد:

داستان حسيني عشق آزادگان را به فداکاري در راه خدا برمي‌انگيزد و استقبال مرگ را بهترين آرزوها به شمار مي‌آورد، چنانکه راي شتاب به قربانگاه، بر يکديگر پيشي جويند.

- دانشمند نامدار اهل سنت "ابن ابى الحديد" نيز در مورد جلوه‌هاي آزادگي و شکست‌ناپذيري عاشورا چنين نوشته است:

"سالار پرشکوه شکست‌ناپذيران روزگار و قهرمان کسانى که در برابر ذلت و تحقير سر فرود نياورده و به عصرها و نسل‌ها درس جوانمردى و شرافت و مرگ پر افتخار را زير سايه شمشيرهاى آخته داد، و آن را بر سازش با بيداد و فريب برگزيد، پدر يکتاپرستان گيتى حسين(ع)، فرزند رشيد على(ع) است. استبدادگران اموى به آن شخصيت تسخيرناپذير و يارانش امان دادند، اما او بدان دليل که نمي‌خواست در برابر ذلت و بيداد سر خم کند و نيز بيم آن داشت که اگر با پذيرش امان نامه کشته هم نشود، ذلت بر او و ديگر آزاد منشان رهرو راهش از سوى عبيد و ديگر خودکامگان سياهکار و حقير تحميل گردد، مرگ پر عزت و افتخار را بر زندگى ذليلانه برگزيد."

- شاعر دانشمند "ابونصر سعدى" از سرايندگان نامدار قرن چهارم در وصف آزادگى و عزتمندى حسين(ع)" از جمله چنين مي‌سرايد:

"حسين (ع) همان کسى است که مرگ با عزت و آزادگى را زندگى حقيقى مي‌نگريست و زندگى با ذلت و حقارت را مرگ."

اين حقيقت درخشان حتى در گزارش و سخنان دشمن نيز آمده است از جمله "حميد بن مسلم" از گزارشگران رويداد عاشورا در وصف شکوه و شکست‌ناپذيرى پيشواى آن مى‌گويد: "به خداى سوگند که فروغ فروزان سيماى حسين و جمال و هيبت او به گونه‌اى مرا مجذوب و واله ساخته بود که انديشه کشتن او را از ياد بردم."

پس از رويداد جانسوز عاشورا، يکى از منتقدان، برخى از سپاه شوم اموى را نکوهش کرد که ننگ و نفرين بر شما! چگونه فرزندان پيامبر را آن گونه ناجوانمردانه قتل عام کرديد؟

او پاسخ داد: "دوست من! بيهوده سخن مگو! اگر تو نيز آن روز آنچه را ما با آن روبه رو شديم مي‌ديدى، جز جنايت و بيدادى که از ما سر زد از تو سر نمى‌زد چرا که ما با گروهى کم شمار رو به رو شديم که دست‌هايشان بر قبضه شمشير بود و شيرآسا از هر سو، جنگاوران را به خاک هلاک مي‌افکندند و خود را بى هيچ هراسى به درياى مرگ مى‌زدند! آنان مردمى بودند که نه در برابر ثروت و مقام سر فرود مي‌آوردند و نه امان و امان‌نامه و نه زور و خشونت و مرگ! چيزى نمي‌توانست ميان آنان و مرگ هدفدار يا چيرگى بر حکومت مانع شود و اگر ما اندکى در برابر آن اراده‌هاى مصمم و شکست ناپذير کوتاه مى‌آمديم جان همه سپاه اموى را مي‌گرفتند! با اين وصف اى بى‌مادر! ما تيره‌بختان چه مي‌توانستيم انجام دهيم."

- هنگامى که پيشواى آزادى گام به ميدان دفاع نهاد، پس از روزها تشنگى و تلاش و بدرقه دردناک ياران راه و تحمل آن شرايط دشوار محاصره و پيکار نابرابر، طبق روال عادى بايد خسته و تسليم‌پذير و داراى روحيه‌اى درهم شکسته باشد و در برابر ده‌ها هزار نفر دست‌ها را به نشان تسليم بالا برد، اما شگفتا! که وقتى سپاه استبداد با او رو به رو شد، شهامت و شجاعت و قدرتى را در برابر خود يافت که هرگز تصور نمي‌کرد! هر کس به انگيزه شرارت پيش رفت، لحظه‌اى مهلت نيافت؛ از اين رو "عمر بن سعد" فرياد کشيد: مادرهايتان در مرگتان بگريند، مي‌دانيد به جنگ چه کسى رفته‌ايد؟ اين فرزند بزرگترين قهرمان اسلام است.

- "شمر"، خشن‌ترين فرمانده سپاه استبداد در اعتراف به آزادگى و شکست‌ناپذيرى حسين (ع) گفت: به خداى سوگند که او روح تسخيرناپذير پدرش على را در کالبد دارد.

تعمق و تامل در سخنان اين انديشمندان و بزرگان از فرقه‌ها و اديان مختلف بيانگر شکست‌ناپذير بودن نهضت عاشورا و شکوه سرور و سالار شهيدان امام حسين (ع) در منطق و منش است و اينکه اين نهضت براي بشريت با هر گرايش و سليقه‌اي راهگشاي رسيدن به زندگي سعادتمند و گسترش عدالت و آزادگي است.